Romer (właściwie Römer, też Remer, Rejmer, Reymer) Mateusz h. własnego (ok. 1606–1699), podkomorzy parnawski, gen. artylerii lit. Był najstarszym synem Stefana, właściciela dóbr Meisterholm, Brambershof, Römershof i Halswig w Inflantach, i Elżbiety von der Ropp. Ojciec R-a wraz z rodziną opuścił ok. 1620 Inflanty i przeniósł się do Wilna.
R. podobno od młodych lat służył w wojsku, w składzie armii lit. brał udział w toczących się od r. 1648 walkach z powstaniem Bohdana Chmielnickiego. Już w r. 1653 był kapitanem dragonii mjr. Krzysztofa Von der Roppa, od 9 VIII 1656 do 9 II 1658 dowodził kompanią dragonii (jako oberszterlejtnant) w regimencie pieszym Kazimierza Dowmont Siesickiego, podstolego wiłkomierskiego, biorąc udział w kampanii Wincentego Gosiewskiego na Żmudzi, w Kurlandii i w Inflantach. Od marca 1658 był szefem skwadronu dragonii hetm. w. lit. Pawła Sapiehy; w listopadzie t.r. skwadron R-a włączony został do pułku Egidiusza Bremera de Britmar. Jednocześnie od 9 XI t.r. objął R. dowództwo chorągwi pieszej w regimencie hetmana polnego lit. Wincentego Gosiewskiego. Wziął udział w walkach toczących się w l. 1659 i 1660 w Kurlandii ze Szwedami. Związany z obu dywizjami wojska lit. R. brał też udział w oblężeniu przez Michała Paca Bowska, pod którym 6 II 1660 podpisał instrukcję daną posłom do Bogusława Radziwiłła z propozycją objęcia przez niego dowództwa nad lewym skrzydłem armii lit. Zapewne do jesieni 1661 przebywał w Mitawie wraz ze stacjonującym tam pułkiem Bremera. R. przystąpił do konfederacji wojska lit. zawiązanej we wrześniu 1661. W kole generalnym w Kobryniu, jako reprezentant cudzoziemskiego autoramentu, wybrany został 6 VI 1662 na jednego z komisarzy na mającą się zacząć 19 VII t.r. w Wilnie komisję skarbową. Dn. 25 IX t.r. otrzymał od Sapiehy nominację na pułkownika i objął dowództwo regimentu dragońskiego po Bremerze. Został zresztą oskarżony przez rodzinę zmarłego o współudział w jego zabójstwie (seria procesów w l. 1665, 1666). Wziął udział w sesji wojskowej w Olicie, na której omawiano sprawę zabójstwa W. Gosiewskiego i 29 XII 1662 podpisał rezygnację wojska starego zaciągu z pretensji do dóbr po Januszu Radziwille.
Po rozbiciu przez Paców w kwietniu 1663 konfederacji lit. R. przyłączył się do tej grupy wojska, która wróciła do posłuszeństwa Rzpltej. Brał udział w obradach koła generalnego w Szadowie, gdzie 5 V t.r. podpisał manifest potępiający zabójstwo Gosiewskiego i Kazimierza Żeromskiego, a 7 V instrukcję dla posłów wysłanych do Jana Kazimierza z zapewnieniem wierności i zawiadomieniem o likwidacji związku. Zapewne latem 1663 otrzymał dowództwo regimentu pieszego po hetmanie Gosiewskim i na jego czele uczestniczył w wyprawie przeciw Moskwie. Po powrocie z nieudanej kampanii pełnił przez krótki czas funkcję rezydenta hetmana Sapiehy przy Janie Kazimierzu. Dn. 28 VIII 1665 został podkomorzym parnawskim. Coraz silniej wiążąc się z Pacami, po redukcji armii w r. 1667 zachował swój regiment pieszy w kompucie lit. do r. 1671. Wziął udział w elekcji Michała Korybuta w r. 1669 wraz ze szlachtą inflancką. Dn. 5 VIII 1673 mianowany został generał-majorem wojska lit. i jako szef kompanii pieszej w regimencie hetmana Michała Paca uczestniczył w bitwie pod Chocimiem. W maju 1674 podpisał wraz z pow. wiłkomierskim elekcję Jana Sobieskiego. W październiku t.r. dowodził piechotą i artylerią lit. odchodzącą na leża zimowe po kampanii na Ukrainie. W grudniu t.r. uczestniczył w buncie armii lit., która odmówiła dalszego udziału w walce z Turkami, a sporządzony z tej okazji manifest zaniósł do grodu łuckiego. Był też wysłannikiem wojska do hetmana Paca w tej sprawie. W r. 1678 strzegł wraz z częścią wojsk lit. Żmudzi przed spodziewanym wejściem armii szwedzkiej, realizując antykrólewską politykę Paców. Dn. 22 X t.r. posłował od wojska lit. do Jakuba Kettlera w sprawie współdziałania przeciw Szwedom i zapewnienia aprowizacji.
Jako dowódca dwóch chorągwi pieszych w regimencie nowego hetmana w. lit. Kazimierza Sapiehy wziął udział w wyprawie wojska lit. na Słowację i Węgry w r. 1683/4. W r. 1684 bez powodzenia ubiegał się o urząd generała artylerii lit. W r. 1685 uczestniczył w wyprawie Jana III na Mołdawię, mając zapewne już wtedy własną chorągiew dragońską i pieszą. W końcu maja 1686 zrezygnował z funkcji generał-majora wojska lit., ale 28 IV 1687 został wreszcie generałem artylerii lit., kupiwszy ten urząd za 2 tys. talarów. Dbał zresztą bardzo o stan artylerii lit., na własny koszt wyprawił ją na kampanię 1687 r., za co 20 V 1688 otrzymał list z podziękowaniem od Jana III. Dowodził artylerią lit. w wyprawie 1689 r. pod Kamieniec Podolski, w l. 1690 i 1691 w wyprawach na Mołdawię, w r. 1692 w kampanii żwanieckiej, a następnie w blokadzie Kamieńca Podolskiego. W r. 1693 był znowu pod Kamieńcem i uczestniczył w bitwie z Tatarami pod Załościami, a w r.n. w blokadzie Kamieńca i zwycięskim starciu pod Kudryńcami. W lipcu 1696 zrezygnował z urzędu gen. artylerii ze względu na podeszły wiek i stan zdrowia. W czasie sprawowania tej funkcji wydał z własnej kiesy ponad 390 tys. złp. Dług ten Rzplta zwróciła dopiero jego spadkobiercom za panowania Stanisława Augusta.
R. zgromadził dość pokaźny majątek, głównie w postaci zastawów i dzierżaw. Posiadał kupione za 36 tys. złp. dobra Pelisze, Inkietry (pow. wiłkomierski), Pojeście (pow. kowieński) i dwór w Wilnie na Puszkarni. W zastawie trzymał liczne dobra głównie w pow. wiłkomierskim, w tymże powiecie od co najmniej 1663 r. arendował od Bogusława Radziwiłła Wiżuny i Wiżunki, a w r. 1667 od Władysława Tyszkiewicza Kurkle. W r. 1675 odkupił od Ferdynanda Rora, podstolego trockiego, starostwa sumiliskie i kozielkiskie oraz folwark starotrocki z horodnictwem (pow. trocki) za 20 tys. złp., które to dobra w r. 1679 przekazał synowi Stefanowi. W l. 1680–91 trzymał w arendzie ekonomię kowieńską (od Lukrecji Kopciowej, a potem jej syna Dominika Radziwiłła), a od r. 1685 dobra kiejdańskie od Ludwiki Karoliny Radziwiłłówny. Jako generał artylerii lit. zarządzał też starostwami gieranońskim i lipińskim. R. był seniorem gminy i patronem założonego w r. 1682 zboru luterańskiego w Kownie. Zmarł 3 IX 1699 i pochowany został w fundowanej przez siebie kaplicy w zborze w Kiejdanach.
Z małżeństwa z Barbarą von Weindte (Wintówną) miał R. synów: Stefana Wilhelma (zm. 1691), star. sumiliskiego, Mateusza (zm. 1718), podkomorzego trockiego, Jerzego, star. zosielskiego, oraz córki: Elżbietę za oberszterlejtnantem Rosenem, Annę Mariannę za Gotardem Fryderykiem von der Ropp, podstolim inflanckim, Agnieszkę za Karolem Białłozorem, podstolim upickim, i Konstancję (Katarzynę) za Maciejem Franciszkiem Welingiem, kapitanem JKM.
Portret olejny nieznanego malarza w: Lietuvos TSR istorijos ir etnografijos muziejus w Wil., reprod. w: Matušakaite M., Portretas XVI–XVIII a. Lietuvoje, Vilnius 1984 nr XLI; – Elektorowie; Elektorów poczet; – Listy z czasów Jana III i Augusta II, Wyd. G. B. U., W. Skrzydylka, Kr. 1870 s. 48; Materiały do dziejów wojny polsko-tureckiej 1672–1676, Wyd. J. Woliński, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., XIII cz. 2 s. 206; Medeksza, Księga pamiętnicza; Poczobut Odlanicki J. W., Pamiętnik 1640–1684, Wyd. A. Rachuba, W. 1987; Przyczynki źródłowe do kampanii 1674 r., Podał J. Woliński, „Przegl. Hist.-Wojsk.” R. 6: 1933; Sarnecki K., Pamiętniki z czasów Jana Sobieskiego, Wr. 1958; Vol. leg., V 819; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. II t. 12 nr 1672, ks. 20 s. 357–365, 569–581, Dz. IVa t. 2 nr 19a k. 496–497, Dz. V nr 13052, 13053 (listy R-a), Dz. XI nr 48 s. 115–118, Arch. Publiczne Potockich nr 163a, t. 17 s. 997–999, Zbiór Branickich z Suchej nr 42/56 s. 130–134, Zbiory z Muzeum Narod. nr 916; AP w Kr., Oddz. na Wawelu: Arch. Sanguszków nr 306; B. Czart.: rkp. 163 nr 234, rkp. 394 nr 30, rkp. 1351 s. 181; B. Narod.: nr 8601–8608, Bibl. Ordynacji Zamoyskich nr 1171 s. 362–363; B. Ossol.: rkp. 3855 s. 68–69; B. PAN w Kr.: rkp. 360 nr 219, rkp. 1404 t. 1 s. 160–163; CGADA w Moskwie: Fond 389 (Metryka Litewska), Ks. Wp. 129 s. 20, Ks. Wp. 135 s. 464–467, Ks. Wp. 138 s. 395–396; Lietuvos TSR Centrinis valstybinis istorijos archyvas w Wil.: Senieji aktai nr 3720; – E. Romer, Monografia rodu Romerów na Inflantach i na Litwie, Londyn 1947 (mszp. w posiadaniu rodziny, kserokopia w Zakł. Rękopisów B. Narod.).
Andrzej Rachuba